Çifter : TOSYA VE KÖYLERİNDE KULLANILAN AĞIZ/LEHÇE/ŞİVE

GÜNAHSIZ AĞIZLA YAPILAN DUA KABUL OLUNUR

وعَنْهُ أَنَّ رسُول الَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم كانَ يقُولُ

دَعْوةُ المرءِ المُسْلِمِ لأَخيهِ بِظَهْرِ الغَيْبِ مُسْتَجَابةٌ ، عِنْد رأْسِهِ ملَكٌ مُوكَّلٌ كلَّمَا دعا لأَخِيهِ بخيرٍ قَال المَلَكُ المُوكَّلُ بِهِ : آمِينَ ، ولَكَ بمِثْلٍ

“Bir müslümanın, bir din kardeşine gıyabında yaptığı DUA kabul olunur. Başında vazifeli bir melek vardır. Kardeşine hayır DUA’da bulunduğu vakit, bu melek: ‘AMİN’ der. Ve: ‘Senin için de bir misli olsun’ der.

” Müslim-Ebu Davud Tac c 5 s 210

رواه مسلم

Ağız

Ağız bir dilin en yeni zamanda ayrılmış küçük bölge kollarıdır. Başka bir tanımla, bir dilde ya da bu dilin bir lehçesinde yazı diline oranla ortaya çıkan farklı söyleyiş biçimine ağız (Alm: Mundart, lokalsprache, sondersprache; Fr: parler, patois; İng: local language, vocational slang; Osm: şive ) denir. “Geliyorum” kelimesinin çeşitli Anadolu ağızlarında geliyom, gelirem, geliyem şeklinde söylenmesi gibi. Anadolu lehçesinin Rumeli, Karaman, Aydın, Harput v.b.

Ağız, bölge, çevre farklılıklarından ortaya çıkabildiği gibi, meslek ve öğrenim farklılıklarından da kaynaklanabilmektedir.

Denizli ağzıyla Edirne ağzı bölge farklılığından; köylü diliyle kentli dili, işçi diliyle memur dili arasındaki fark da çevre, meslek ve eğitim farklılığından doğmuştur.

Çevre, meslek ve eğitim farklılıklarından doğan değişik söyleyiş biçimine ağız yerine şive adı verildiği de görülmektedir. Ancak, bütün dilbilgisi terimleri sözlüklerinde ağız teriminin Osmanlıca karşılığı olarak şive sözcüğü gösterilmektedir. Dilbilim alanında yazılan eserlerde de artık ağız terimi Arapça şive sözcüğünün yerine kullanılmaktadır.

Bu duruma göre Çuvaş ve Yakut Türkçeleri dilimizin lehçeleri: Kırgız Türkçesi, Azeri Türkçesi, Oğuz Türkçesi, Özbek Türkçesi dilimizin şiveleri, ağızları da: Karadeniz, Konya, Ege İstanbul, Kastamonu, Ankara…

Her ülkede böyle lehçe, ağız (şive) bulunabilir. Fakat o ülkede belli bir yazı dili vardır. Yazı dili için ağızlardan birisi esas alınır. Mesela Türkiye’de İstanbul ağzı yazı dilimizin temelini oluşturmuştur.

Anadolu ağızlarından bazı örnekler:

Batı Anadolu Ağızlarından Örnekler Batı Anadolu Ağızlarından Örnekler:

Alnacında: Tam karşısında.

Anşırtmak: İma etmek.

Burma: Musluk.

Çilpi: Küçük, ateş tutuşturmakta kullanılan odun parçası.

Bağa: Guatr

Çiritmek: Üşümek, titremek.

Değin: Sincap

Genk: İşlenmemiş sert toprak.

Imgıraz: Hastalıklı, çökmüş (kişi)

Keşir: Havuç

Göcen: Tavşan yavrusu.

Göde: Zayıf, çelimsiz.

Doğu ve Günedoğu Anadolu Ağızlarından Örnekler

Böğürcük: Böbrek.

Cembek: Kalabalık aile.

Yanır: Yara.

Pisik: Kedi.

Mişmiş: Kayısı, zerdali.

Küncü: Susam.

Ariş: Asma.

Tağa: Pencere.

Tike: Parça (kuşbaşı et).

Kara yatılık: Tifo.

Öden: Mide.

Ölülük: Mezarlık.

Orta Anadolu Ağızlarından Örnekler

Bük: Ağaçlık yer.

Cilis: İyice, hepten.

Çıdırgı: Ateş tutuşturmakta kullanılan kuru dal parçaları.

Efenekli: Aşırı titiz.

Çörtleğen: Binanın damından yağmur vb. suyunun akmasını sağlayan madeni oluk.

Enek: Meyve çekirdeği.

Gidişmek: Kaşınmak.

Ellik: Sahur.

Filke: Musluk.

Homukmak: Memnuniyetsizliğini yüz ifadeleriyle belli etmek.

Pürçüklü: Havuç.

Balak: Tavşan yavrusu.

Kuzey Anadolu Ağızlarından Örnekler

Güpül: Şişman.

Hasarı: Büyük su kamalı.

Kemçük: Eğri.

Orakayı: Temmuz.

Yal: Hayvan yiyeceği.

Teğin: Sincap.

Çağ: El yıkama yeri (lavabo), banyo yapma yeri (banyo).

Çerik: Tuzlanmış ve kurutulmuş et.

Eze: Teyze.

Çiğit: Meyve çekirdeği.

Kırtlamak: Isırmak.

Tokat ağzından örnekler:

badal=merdiven

heğri=aman sende

bakraç=küçük bakır tencere

çit=başörtüsü,yazma

düğü=bulgur

işkefe=kuru yufka

gadder=kadar

zere=zira

ağleşmek(eğleşmek)=durmak,duraklamak

vareş=varmak

dekmük=tekme

sorutmak= ayakta durmak= ayakta dikilmek

bıldır=geçen sene

heraf=serin

şordan ağrı=şu taraftan, şuradan

ecük=azıcık

seğirtmek=koşmak

çimmek=duş almak, yıkanmak

gücük ayı= kış ayı

arbul ayı= nisan ayı

ivez>üvez= sivrisinek

bayahtan= demin, az önce, şimdi

ellâğam=sanırım, anlaşılan, demek ki

Lehçe

Lehçeler, bir dilin bilinmeyen, çok eski dönemlerinde ayrılmış kollarına denir. Başka bir deyişle, bir dilin birbirinden uzak bölgelerde, çeşitli nedenlerle, ses, söz dizimi ve söz varlığı bakımından değişikliğe uğramış biçimine lehçe (Alm: Dialekt; Fr: dialecte; İng: dialect) denir. Tanımalardan da anlaşılacağı gibi, ‘ağız’da genellikle ses ve söyleyiş farklılığı varken, lehçede ses ve söyleyiş farklılığıyla birlikte, dilin yapısı (söz dizimi) ve söz varlığı da değişmektedir. O kadar ki, bu farklılıklar zamanla lehçelerin birer dil olmasına bile yol açmaktadır. Söz gelimi, Latincenin çeşitli lehçeleri arasındaki farklılık zamanla o kadar büyümüştür ki, sonunda Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Rumence gibi diller ortaya çıkmıştır.
Adriyatik Denizi’nden Çin Denizi’ne kadar uzanan çok geniş bir coğrafyada yaşayan Türkçe de birçok lehçelere ayrılmıştır: Batı Türkçesinin Anadolu, Azerî, Türkmen lehçeleri gibi ve Özbek lehçesi, Kazak lehçesi, Kırgız lehçesi…
Lehçenin ayrı bir dile dönüşmesi olayına Türk dilinde de rastlanmaktadır. Yaşayan Türk lehçelerinden ikisi, bugün artık birer dile dönüşmüştür. Bunlardan biri, Sibirya’da Lena Nehri’nin iki yanında yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça diğeri ise, Orta Volga bölgesinde Kama Irmağı’nın Volga’ya kavuştuğu yerde yaşayan Çuvaş Türklerinin dili olan Çuvaşçadır.
Bir dilin lehçeleri arasındaki bağı ya da farklılıkları en iyi lehçeler sözlüğü ortaya koyar. Örneğin, W. Radloff’un “Türk Lehçeler Sözlüğü” bu nitelikte bir sözlüktür.
Hüseyin Kâzım’ın “Büyük Türk Lugatı” da bu alanda hazırlanmış büyük bir eserdir.
Türk lehçeleri hakkında ilk bilgileri veren eserse Kaşgarlı Mahmut’un ölümsüz eseri “Divanü Lugat-it Türk” ’tür.

Şive

Bir dilin izlenebilen tarihi dönemlerinde ayrılmış koluna şive denir. Ayrılıklar, lehçede olduğu kadar değildir. İstanbul’da gelirim derken, Türkistan şivesinde kelür men denir. Ayrılık yazı diline girmiştir. Sınıflamalar da yazı dillerine göre olur.
Aşağıdaki tabloda Türk dillerinde cümle yapısını görebilirsiniz:
Türkiye Türkçesi: Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Gagavuzca: Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Azerice: Uşaqlar mektebde dilimizi latin elifbası ile yazır.
Türkmence: Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiyi bile(n) yazyar.
Özbekçe: Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Uygurca: Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Kazakça: Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Kırgızca: Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Tatarca: Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.

Aşağıdaki tabloda ise Türk dillerindeki aynılıkları ve farklılıkları görebilirsiniz.

Diller Cümle yapısı
Türkiye Türkçesi :Yeni Yılınız Kutlu Olsun.
Gagavuzca: Yeni yılınızı kutlerim.
Karaimce: Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Azerice (Azerbaycan): Yeni iliniz mübarek olsun.
Azerice (İran): Teze iliniz mübarek.
Irak Türkçesi (Irak): Y’engi iliwiz mübarak olsun.
Türkmence: Taze yylynyz gutly bolsun.
Özbekçe: Yangi yilingiz kutli bo’lsin.
Uygurca: Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Kazakça: Janga jılıngız kuttı bolsın
Karaçayca: Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Balkarca: Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Nogayca: Yana yılınız men.
Karakalpakça: Canga cılıngız kuttı bolsın.
Kırgızca: Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Tatarca: Sezne yanga yıl belen tebrik item.
Kırım Tatarcası: Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun.
Moldova-Romanya Tatarcası: Ceni cılınız kutlu bolsun.
Başkırtça: Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Kumukça: Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Hakasça: Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Tuvaca: Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Hakasça: Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
Altayca: Slerdi cangı cılla utkup turum.
Şorca: Naa çıl çakşı polzun.
Yakutça: Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Çuvaşç:a Sene sul yaçepe salamlatap.

Türk şiveleri:

1:Güney-Batı (Oğuz) Grubu
a) Türkiye Türkçesi
b) Azerbaycan Türkçesi
c) Türkmen Türkçesi
d) Gagauz Türkçesi
2:Kuzey-Batı (Kıpçak) Grubu
a ) Kazak Türkçesi
b) Tatar (Kazan) Türkçesi
c) Kırgız Türkçesi
d) Başkurt Türkçesi
e) Karaçay-Malkar Türkçesi
f) Karakalpak Türkçesi
g) Kumuk Türkçesi
h) Nogay Türkçesi
i) Altay Türkçesi
j) Tuva Türkçesi
k) Hakas Türkçesi
3: Güney-Doğu Grubu :
a) Uygur Türkçesi
b) Özbek Türkçesi

TOSYA VE KÖYLERİNDE KULLANILAN AĞIZ / LEHÇE / ŞİVE

A

Abıca	-----	Amca
Ağanın	-----	Ağabeysinin
Ağna	-----	Anla
Ağnarsın	-----	Anlarsın
Ağraz	-----	Dilsiz, lal
Alengirli	-----	Karışık, Çapraşık
Alitirik	-----	Elektrik
Aniy	-----	Şaşma
Arın	-----	Alın
Ardılmak	-----	Üzerine çıkmak
Ark	-----	Su yolu
Aşâ	-----	Aşağı
Avu	-----	Zehir
Avurt	-----	Yanak
Aygut	-----	Tarhananın mayası
Ayu Potuğu	-----	Ayı yavrusu

B

Bagraç	-----	Kova
Bakacöz	-----	Bakacağız
Baldırcan	-----	Patlıcan
Barnak	-----	Parmak
Bek	-----	Çok
Belemek	-----	Sarmak sarmalamak
Bıldır	-----	Geçen
Bidıkım	-----	Küçük lokma
Bilü	-----	Bilir
Bimafir	-----	Bir süre
Biyol	-----	Bir kere
Boşvi	-----	Boşver
Böğece	-----	Bu gece
Böğez	-----	Bu sefer
Böğrüm	-----	Yan taraf
Böğön	-----	Bu gün
Böyük	-----	Büyük
Buba	-----	Baba
Buluyun	-----	Bulayım
Buluvisağa	-----	Buluversene
Buymak	-----	Üşümek
Buzo	-----	Buzağı
Buzalaycı	-----	Doğurgan
Büz	-----	Beton boru

C

Cıggada	-----	Azıcık
Cılımak	-----	Oyun bozmak
Cılımış	-----	Oyun bozan
Cırcır	-----	Fermuar
Cingit	-----	Çingene
Corcor olmak	-----	İshal olmak
Cöke	-----	Kısa boylu, cüce
Cöğüz	-----	Ceviz

Ç

Çantal	-----	Elbise
Çapa çapa	-----	Koşa koşa
Çapmak	-----	Koşmak
Çıkın	-----	İçine yemek konmuş mendil
Çiğrek	-----	Çeyrek
Çöğdümek	-----	İşemek
Çükündür	-----	Şeker pancarı

D

Daraba	-----	Tahta yapılmış çit
Debelenmek	-----	Çırpınmak
Dadanmak	-----	Sürekli hale getirmek
Dağnamak	-----	Kınamak
Depe combalak	-----	Tepe taklak
Deri günü	-----	Pazar günü
Deşdümen	-----	Su kanalı sorumlusu
Deyha	-----	Karşıda
Dıkı dıkı vi	-----	Yemekte ısrar
Didüğü	-----	Dediği
Dilki	-----	Tilki
Dimiyo	-----	Demiyor
Dirlük	-----	Huzur
Dirnek	-----	Yemekli davet
Doyn-Dayn	-----	Erkeklere hitap
Döşşek	-----	Yatak

E

Ecük	-----	Azıcık
Eğsük	-----	Eksik
Emme	-----	Ama
Enehter	-----	Anahtar
Enerkime	-----	Gerçekten
Entari	-----	Bayan elbisesi
Enteri	-----	Gömlek
Enük	-----	Köpek yavrusu
Enseri	-----	Çivi
Eringeç	-----	Üşengeç
Esbab	-----	Elbise
Esürüklü	-----	Gel git akıllı
Essah mı?	-----	Doğru mu?
Eysük	-----	Eksik

F

Fasit	-----	Yaramaz
Firasetsüz	-----	Yeteneksiz

G

Gadinge	-----	Yenge
Gadun	-----	Kadın
Galdumak	-----	Kaldırmak
Galle	-----	Fırda pişirilen erik veya elma hoşavı
Gançık	-----	Dişi
Garık	-----	Takman içindeki su yolu
Gasafet	-----	Gam
Gayınna	-----	Kayın valide
Gaynata	-----	Kayınbaba
Gayrı	-----	Artık
Gelivi	-----	Geliver
Gelmemiyon	-----	Gelmiyor musun
Gelü	-----	Gelir
Gendü	-----	Kendi
Geçünmek	-----	Geçinmek
GI	-----	Bayanlara hitap
Gıcı	-----	Çam kozası
Gıldır	-----	Zayıf sıska kişi
Gındap	-----	Kendir ipi
Gırtıbüz	-----	Cimri
Gıvıragısmak	-----	Kendini ağırdan satmak
Gız	-----	Kız
Gıymık	-----	Küçük odun parçası
Giyo	-----	Damat
Gidişmek	-----	Kaşınmak
Gine	-----	Yine
Go	-----	Koy
Gobat	-----	Kaba
Gonşu	-----	Komşu
Göbel	-----	Oğlan çocuğu
Gölbez Gölük	----- -----	Yavru köpek Binek hayvanı / Merkep
Görebe	-----	Kesici alet
Götü	-----	Getir
Getüme	-----	Getirme/Bırak
Göynek	-----	Gömlek
Göynüm	-----	Gönlüm
Göynümüş	-----	İçi geçmiş
Gözel	-----	Güzel
Gurabe	-----	Biskuvi
Gurmak	-----	Kurmak
Gücçük	-----	Küçük
Gümele	-----	Bağevi

H

Hapaz	-----	Avuç
Hasıllamak	-----	Temizlemek
Hayad	-----	Evin önündeki bahçe
Hazitmek	-----	Hoşlanmak
Helke	-----	Su kovası
Herazem Hereni	----- -----	Her yerim Derin olmayan yayvan kazan
Herkil	-----	Kiler
Horkutma	-----	Bozgunculuk
Hortlayasıca	-----	Ölesice
Höldür höldür	-----	Boş boş
Höykürmek Hurun	----- -----	Bağırmak Fırın
Hüşkü	-----	Kötü, artık, çöp

I

Ibruk	-----	İbrik
Iccak Iğırcuk	----- -----	Sıcak Sabahın erken vaktı
Incıklanmak	-----	Üzülmek
Irgat	-----	Amele, İşçi
Iruk	-----	Ara, hafif açık

İ

İdiyo	-----	Ediyor
İlahna	-----	Lahana
İlayuk	-----	Layık
İlenç	-----	Beddua
İlüğüm kemüğüm kurudu	-----	Susadım
İriiiy	-----	Şaşma

J

K

Kelbetun	-----	Kerpeten
Keşik	-----	Sıra
Kırbo	-----	Kurbağa
Kiren	-----	Kızılcık
Kömüş	-----	Manda
Kötürüm	-----	Felçli
Külçe ekmek	-----	İçli ekmek

L

M

Macunüs	-----	Maydanoz
Masuruf	-----	Masraf
Meğersitmek	-----	Umursamak
Meğersitmemek Merkep Meyhoş	----- ----- -----	Umursamamak Eşek Ekşi
Meymenetsüz	-----	Suratsız
Midare	-----	Minnet
Mıhlama	-----	Kıymalı yumurtalı yemek
Mıymıntı	-----	Yavaş hareket eden
Mintan	-----	Yelek
Müflis	-----	İflas etmiş

N

Nahal	-----	Nasıl
Nacak	-----	Küçük balta
Naşaba	-----	Maşraba
Nebiyn	-----	Ne bileyim
Neminarin	-----	Bana ne
Neydecöz	-----	Ne yapacağız
Neytdile?	-----	Ne yaptılar?
Nodul	-----	Ucunda çivi bulunan çomak

O

Oluk	-----	Çeşme
Oluvisin	-----	Oluversin
Onla	-----	Onlar

Ö

Öcük	-----	Azıcık
Öğendere	-----	Öküzlere dürmek için kullanılan sırık
Öllüğün körü	-----	Elinin körü
Örük	-----	Erik
Örükle	-----	İstifle
Örüsgar	-----	Rüzgar

P

Peşkur	-----	Havlu
Poğ	-----	Bohça, çıkı
Pöre Pörşümüş	----- -----	Beton boru Buruşmuş

R

S

Saçalama	-----	Pirinçle yapılan sebze yemeği
Salıvi	-----	Koyuver - Bırak
Sarsuk	-----	Sersem
Sergen	-----	Raf
Seyirtmek	-----	Koşmak
Siğnenmek Siyrek	----- -----	Saklanmak Arası açık olan sıralama
Sufra	-----	Sofra

Ş

Şırıkmak	-----	Şımarmak
Şırıkmış	-----	Şımarmış
Şinik	-----	Tahıl ölçü birimi
Şişekalasıca	-----	Şişip öl anlımında bed dua/latife

T

Tabla	-----	Ahşap yer sofrası
Takman	-----	Sebze ekili küçük alan
Tehriz	-----	Gümelelerde oturma yeri
Temcüt Terek	----- -----	Sahur Raf
Terece	-----	Raf
Teydaha	-----	Orada
Tornet	-----	Tahtadan yapılmış çocuk arabası
Tosbo	-----	Kablumbağa
Tuymuna	-----	Boşuna

U

Uçkur	-----	Don lastiği
Urba	-----	Elbise

Ü

Ümük	-----	Boğaz
Ürya	-----	Rüya

V

Vehra	-----	Sürekli
Varun	-----	Varırım
Vimek.	-----	Vermek

Y

Yılçarmış	-----	Şımarık
Yinişek	-----	Hafif
Yumak	-----	Yıkamak
Yundu	-----	Bulaşık suyu
Yunmak	-----	Yıkanmak

Z

Zabah	-----	Sabah
Zahti	-----	Zaten
Zaritmez	-----	Zararı olmaz
Zarta	-----	Palavra
Zartacı	-----	Palavracı
Zerhoş	-----	Sarhoş
Zoba	-----	Soba
Zıbar	-----	Uyu